Adam Sobota
MONUMENTS OF FLEETING STATES
Anita Andrzejewska attaches to her photographs a clear individual style, thanks to which, already at the first sight, we can become certain that we observe here conscious artistic statement. In case of such works the image of the world gains the rank of autonomous reality even if it is direct copy of o physical space. Actually, it is a construction created by the author on the basis of cooperation of his/her intentions, conditions in the external world and specific capabilities of the medium. Therefore, working out o certain degree image autonomy of photography is the condition of viewing it as an object of art. This can be reached in various ways. In the past photographers-pictorialists were trying to achieve it by means of improving final picture with special procedures in order to equal temporary aesthetic norms in painting and graphic art. On the other hand, later supporters of avant-garde photography were trying to achieve the same goal respecting medial cleanliness of photography procedures. Various features of Anita Andrzejewska’s works prove that she draws conclusions from the experience, nevertheless, she does not make any clear references to historical patterns in the form of pastiche or quotations.
The most characteristic features of the author’s strategy may be seen in the selection of themes, the way of framing pictures as well as in specific reduction of this scope of visual stimuli which can be expressed by means of photography. The impression of reduction imposes itself clearly upon a recipient of the works. The author uses black and white photography in which the scale of shades is modified in such a way that in the pictures dark greyness dominates, however, it contains a lot of shades and recognizable details. On the other hand, the brightest parts of pictures are frequently separated and they contrast with dark grey background.
Such contrast creates sophisticated formal tensions and makes presentations dynamic, which is important from the point of view of the fact that they are framed with clear stress on symmetry. Those modifications of chiaroscuro make a recipient feel the impression of being in touch with an internal vision rather than with superficial imaging of the visible world despite fundamentally documentary character of the transmission. It is also significant that the author resigns from colour as a means of expression. The majority of works recently exhibited by Anita Andrzejewska are observations made by the author in India and Australia, i.e. places which usually fascinate visitors with extraordinary colourfulness. Especially in photo reports that travellers bring from India dominates o certain stereotype in which abundance of eye-catching colours accompanies impressive observations of such phenomena as poverty, overpopulation, splendour of sights, overlapping of sacrum and profanum or beauty and kitsch. Giving up colours and expressive modification of chiaroscuro serve the purpose of removing this stereotype from the sight so that the attention of a recipient could be directed towards the search for an elementary structure of the presented world.
Dark greyness of those photographs underlines material coherence of presented forms and may even evoke the association with stony bas-relieves which were darkened by the passing of time and which in some places only shine under the hits of light. If, similarly to Hindu temples, whose stony walls are often abundantly decorated by the images of gods’ deeds, one could imagine a monument erected to praise phenomena of ordinary life it could be embroidered with such presentations as shown on the described photographs. Anita Andrzejewska celebrates, as in o mystery play, casualness of encountered situations, preserved in momentary state where nothing that would need an explanation happens. Even lapidary titles of her photographs e.g. Melbourne 2000 or Benares 2001 are important rather from the point of view of journey’s itinerary of the artist than because of the need to identify a place. Banality of objects and situations preserved in those works finds counterbalance in careful preparation and harmony of compositions, attaching to the presentation features of dignity, also by means of the impression of opening of small fragments of the world to unlimited space. In this way photographic notes reach border state in which various interpretation possibilities counterbalance one another in such a way that ordinary objects may be read as symbols and vice versa. The example may be the image of a lotus flower abandoned on sterile ground or a strangely shaped rock visible in desert landscape. Human creations have here equally large potential of metaphoric quality: an old fan may be associated with a flower or mandala and a modern construction in the form of a tower looks like an archaic idol. Similar possibilities are shored by images of such objects as boats, rickshaws, dishes, fragments of architecture, animals and people, however, rarely are they separated wholes but rather they constitute a part of space full of associations.
By means of such ambivalence the author seems to be inducing a recipient to notice elementary categories of perception. Most frequently, they can be identified in relation of opposites. This may be the opposite of movement and state of rest e.g. if static dark forms, often stony, accompany bright, curved shapes or such capricious ones as in the case of clouds, smoke or light reflections. This may also be the contrast between mass and lightness (a rock and a cloud or musk-ox and birds sitting on it), whole items and fragments or symmetry of shapes with elements which upset and simultaneously underline and by means of this they attach the value of freedom to the composition. The contrasts of creations of nature and creations of man also carry a certain potential of opposition, however through the way the author looks the spheres come closer to each other. They show us themselves as subordinate to the vision of the world where time and space seem to be characterized by unlimited patience of lasting. Hence oppositions of archaism and temporariness as well as simplicity and sophistication become relative.
In Anita Andrzejewska’s works withdrawal from modernist ways of comparing nature and culture is visible. This applies mainly to modern creations of technique. Avant-garde modernity in the 20th century was often based on searching for analogies between the world of nature and technique by means of indicating biological forms as kinds or patterns of mechanisms (e.g. photographs of Karl Blossfeldt, Raoul Hausman or Paul Strand). It, however, served the purpose of promoting aggressive civilization advancement subordinating nature to futurological ideas of man. Such analogies underlined unilateral domination of man and were directed against traditional pictorial patterns of interpretation of such themes in art. Pictorialists also tried to equal the status of creations of nature and creations of man but in the context of transcendental values characteristic for classic solutions in art.
As I stated at the beginning, the author is entirely aware of the sense of mentioned traditions. In her works foundations of pictorialism may be evoked by means of such factors as sensuality of chiaroscuro, preferring picturesque motifs, impression of timeless harmony of existence of people and their surrounding, intimacy of contacts with nature and objects associated with domesticity.
On the other hand, with Modernist aesthetics we can associate such features as clarity in fullness of photographic vision, operating contrasts and specific framing or presenting objects in a way that reminds about surrealist strategy of discovering secret in the banal. The author does not, however, aim at postmodernist stylization or open dispute with 20th century rules of modernity. I do not understand her strategy, however, as withdrawal into safe conventions of the past of art. In my opinion Anita Andrzejewska’s photographs are an important symptom of a certain concept of modernity which expresses in careful contemplation of what is directly noticeable. These works express states of matter in the world, which thanks to this, seems calmed. It is as if the opposite side of noisy and aggressive everyday reality, though, not turning back from it.
A similar sense can be read from those photographs which, above all, present people. Persons are usually shown as contours, often from the back. In many works it is only a fragment of the body: a face, a hand or a foot. Such presentations are well matched by reduced background, which despite its poverty creates a frame of the magic world where every gesture gains exceptionally executive power. These persons are neither heroes nor do they express getting lost in not stabilized values. They personify a certain possible image of the world, not so easy to notice.
PL
Adam Sobota
MONUMENTY STANÓW ULOTNYCH
Anita Andrzejewska nadaje swoim fotografiom wyrazisty indywidualny styl, przez co już na pierwszy rzut oka możemy nabrać przekonania, że mamy do czynienia ze świadomą wypowiedzią artystyczną. W wypadku takich prac obraz świata uzyskuje rangę rzeczywistości autonomicznej, nawet jeśli jest to bezpośrednie odwzorowanie fizycznej przestrzeni. W istocie jest on bowiem konstrukcją stworzoną przez autora na podstawie współoddziaływania jego intencji, warunków w świecie zewnętrznym i specyficznych możliwości medium. Tak więc wypracowanie jakiegoś stopnia obrazowej autonomii fotografii jest warunkiem rozpatrywania jej jako obiektu sztuki. Może to być osiągane w różny sposób. Niegdyś fotografowie – piktorialiści dążyli do tego uszlachetniając ostateczny obraz specjalnymi procedurami, aby dorównać ówczesnym normom estetycznym malarstwa i grafiki. Z kolei późniejsi zwolennicy fotografii awangardowej ten sam cel starali się osiągnąć respektowaniem medialnej czystości procedur fotografii. Różne cechy prac Anity Andrzejewskiej dowodzą, że wyciąga ona wnioski z wielu tych doświadczeń, jakkolwiek nie czyni wyraźnych odniesień do historycznych wzorów, w formie pastiszów czy cytatów.
Najbardziej charakterystyczne właściwości strategii autorki przejawiają się poprzez wybór tematów, sposób kadrowania obrazów, jak i przez specyficzną redukcję tego zakresu bodźców wizualnych, jakie może przekazywać fotografia. Wrażenie redukcji narzuca się dość mocno odbiorcy tych prac. Autorka posługuje się fotografią czarno – białą, w której modyfikuje skalę tonów tak, że na obrazach dominują ciemne szarości, zawierające jednak wiele odcieni i rozpoznawalnych szczegółów. Z kolei najjaśniejsze partie obrazów często zostają tam wyraźnie wyodrębnione i kontrastują z ciemnoszarym tłem. Taki kontrast stwarza wysublimowane formalne napięcia i dynamizuje przedstawienia, co jest o tyle istotne, że są one skadrowane z wyraźnym podkreśleniem symetrii. Te modyfikacje światłocienia sprawiają, że odbiorca ma raczej wrażenie kontaktu z wewnętrzną wizją, niż z powierzchownym odzwierciedleniem widzialnego świata, mimo zasadniczo dokumentalnego charakteru przekazu. Znaczące jest także to, że autorka rezygnuje z koloru jako środka wyrazu. Większość prac wystawianych ostatnio przez Anitę Andrzejewską to obserwacje poczynione w Indiach i Australii, a więc w miejscach które zwykle fascynują przybyszów niezwykłą kolorystyką. Zwłaszcza w fotoreportażach jakie różni podróżnicy przywożą z Indii dominuje pewien stereotyp w którym obfitość jaskrawych barw towarzyszy impresyjnym obserwacjom takich zjawisk jak: nędza, przeludnienie, wspaniałość zabytków, przeplatanie się sacrum i profanum, lub piękna i kiczu. Rezygnacja z kolorów i ekspresyjna modyfikacja światłocienia służą więc usunięciu tego stereotypu z pola widzenia, aby uwaga odbiorcy kierowała się ku poszukiwaniu jakiejś elementarnej struktury przedstawianego świata.
Ciemna szarość tych fotografii podkreśla materialną spoistość obrazowanych form i może nawet wywołać skojarzenie z kamiennymi płaskorzeźbami, które przyciemnił upływ czasu i tylko gdzieniegdzie jaśnieją pod uderzeniami światła. Gdyby – na wzór hinduskich świątyń, których kamienne ściany są często obficie dekorowane wyobrażeniami czynów bogów – wyobrazić sobie monument wzniesiony dla chwały fenomenów zwykłego życia, mógłby on zostać ozdobiony właśnie takimi przedstawieniami jakie zawierają omawiane fotografie. Anita Andrzejewska celebruje bowiem – jak w misterium – przypadkowość napotkanych sytuacji, utrwalonych w chwilowym stanie, gdzie nie dzieje się nic szczególnego co by wymagało wyjaśnień. Nawet lapidarne tytuły jej fotografii – jak Melbourne 2000 czy Benares 2001 – są istotne bardziej z punktu widzenia kalendarza podróży artystki niż jako potrzeba identyfikacji miejsca. Banalność przedmiotów i sytuacji utrwalonych w tych pracach znajduje przeciwwagę w starannym opracowaniu i zharmonizowaniu kompozycji, w nadaniu prezentacji cech godności, także poprzez wrażenie otwierania się nawet niewielkich fragmentów świata na nieograniczoną przestrzeń. W ten sposób fotograficzne notatki osiągają stan graniczny, gdzie różne możliwości interpretacji równoważą się w ten sposób, że zwykłe obiekty mogą być odczytywane jako symbole i na odwrót. Przykładem na to może być obraz kwiatu lotosu porzuconego na jałowej ziemi, albo skały o szczególnym kształcie widocznej w pustynnym krajobrazie. Wytwory ludzkie mają tu równie duży potencjał metaforyczności: stary wentylator może się kojarzyć z kwiatem, albo mandalą, a nowoczesna konstrukcja w formie wieży wygląda jak archaiczny idol. Podobne możliwości mają wizerunki takich obiektów jak: łodzie, riksze, naczynia, fragmenty architektury, zwierzęta i ludzie, jakkolwiek rzadko są to wyodrębnione całości, a stanowią raczej część gęstej od powiązań przestrzeni.
Poprzez taką ambiwalencję autorka wydaje się skłaniać odbiorcę do zwrócenia uwagi na elementarne kategorie percepcji. Najczęściej można je tam identyfikować w układach przeciwieństw. Może to być przeciwstawność spoczynku i ruchu, np. gdy statyczne ciemne formy, często kamienne, towarzyszą kształtom jasnym, o formie łukowatej bądź tak kapryśnej jak w wypadku chmur, dymu czy refleksów światła. Może to też być zestawienie masy i lekkości (skała i chmura, lub wół i siedzące na nim ptaki), całości i fragmentów, albo symetrii kształtów z elementami, które symetrię zaburzają i podkreślają jednocześnie, przez co nadają kompozycji walor swobody. Zestawienia tworów natury i wytworów człowieka także niosą ze sobą pewien potencjał przeciwstawności, jednak poprzez spojrzenie autorki te sfery zbliżają się do siebie. Ukazują się jako podporządkowane wizji świata, gdzie czas i przestrzeń wydaje się charakteryzować nieograniczona cierpliwość trwania. Stąd też względne stają się tam opozycje archaiczności i tymczasowości, prostoty i wyrafinowania.
W pracach Anity Andrzejewskiej zaznacza się odejście od modernistycznych sposobów porównywania natury i kultury, a zwłaszcza kultury w postaci nowoczesnych wytworów techniki. Awangardowa nowoczesność w XX wieku często opierała się na wyszukiwaniu analogii pomiędzy światem przyrody a techniką, poprzez wskazywanie na formy biologiczne jako rodzaje czy wzory mechanizmów (np. fotografie Karla Blossfeldta, Raoula Hausmana czy Paula Stranda). Służyło to jednak lansowaniu agresywnej cywilizacyjnej postępowości, podporządkowującej naturę futurologicznym zamysłom człowieka. Takie analogie w istocie podkreślały jednostronną dominację człowieka i skierowane były przeciwko tradycyjnym, piktorialnym wzorom interpretacji takich tematów w sztuce. Piktorialiści także starali się zrównać status wytworów natury i dzieł człowieka, ale w kontekście pewnych transcendentalnych wartości właściwych klasycznym rozwiązaniom sztuki.
Jak to stwierdziłem na początku, autorka w pełni uświadamia sobie sens wymienionych tradycji. W jej pracach o założeniach piktorializmu mogą przypominać takie czynniki jak: zmysłowość światłocienia, preferowanie malowniczości motywów, wrażenie ponadczasowej harmonii istnienia ludzi i ich otoczenia, intymność kontaktów z naturą i przedmiotami kojarzącymi się z domowym zaciszem. Natomiast z estetyką modernistyczną kojarzą się takie cechy jak: klarowność w pełni fotograficznej wizji, operowanie kontrastami i specyficznym kadrowaniem, lub ukazywanie przedmiotów w sposób, który przypomina o surrealistycznej strategii odkrywania tajemnicy w banale. Autorka nie dąży jednak do postmodernisrycznej stylizacji czy otwartej polemiki z XX-wiecznymi zasadami nowoczesności. Nie odbieram też jej strategii jako wycofania się w bezpieczne konwencje przeszłości sztuki. Moim zdaniem, fotografie Anity Andrzejewskiej są ważnym przejawem pewnej koncepcji nowoczesności, która wyraża się w uważnej kontemplacji tego, co bezpośrednio zauważalne. Prace te wyrażają stany skupienia w świecie, który właśnie dzięki temu wydaje się wyciszony. Jest to jakby odwrotna strona hałaśliwej i agresywnej codzienności, ale nie odwrócenie się od niej.
Podobny sens można odczytać z tych fotografii, które przede wszystkim przedstawiają ludzi. Postacie zazwyczaj ukazane są w konturze, często od tyłu. W wielu pracach jest to tylko fragment ciała: twarzy, ręki czy stopy. Z takimi przedstawieniami współgra zredukowane tło, które mimo swojego ubóstwa tworzy ramę magicznego świata, gdzie każdy gest nabiera wyjątkowej sprawczej mocy. Te postacie ani nie są herosami ani nie wyrażają zagubienia w świecie nieustabilizowanych wartości. Uobecniają pewne możliwe oblicze świata, wcale nie tak łatwe do zauważenia.